Fonetyka - głoska, litera, sylaba i akcent

Damian Śmigowski

Fonetyka - głoska, litera, sylaba i akcent:

Głoska - to najmniejszy dźwięk mowy ludzkiej, który można wyodrębnić słuchem (to, co słyszysz). Niektóre polskie głoski składają się więcej niż z jednej litery (np. rz, cz, ch, dz, dż, dź, sz).

Litera - to graficzny (napisany, wydrukowany) znak głoski (to, co "wystukujesz" na komputerze).
D O M - trzy głoski, trzy litery.
G R Z Y B - cztery głoski, pięć liter.

Głoski dzielą się na:
samogłoski: a e o u i y (dźwięczne, ustne) ę ą (dźwięczne, nosowe)
spółgłoski – pozostałe głoski

Rodzaje głosek:
głoski ustne - przy ich wymawianiu powietrze przechodzi tylko przez usta, np. a, o, u, i, b, t, k, l, r, f, w, z.
głoski nosowe - przy ich wymawianiu powietrze przechodzi nie tylko przez usta, ale też przez nos. W języku polskim jest ich tylko pięć: ą, ę, m, n, ń.

głoski dźwięczne - przy ich wymawianiu drgają wiązadła głosowe (b, d, g, z, ź, ż, dz, dź, dż, w, j, m, n, l, ł, r oraz wszystkie samogłoski)
głoski bezdźwięczne - przy ich wymawianiu nie drgają wiązadła głosowe (p, t, k, s, ś, sz, c, ć, cz, f, ch)

Sylaba - to część wyrazu utworzona przez samogłoskę lub samogłoskę ze spółgłoską. Wyjątek stanowi połączenie samogłoskowe au, eu w wyrazach obcych, w których samogłoska u nie tworzy sylaby, np. au-to , Eu-ro-pa.

Akcent wyrazowy - to silniejsze wymówienie jednej z sylab w wyrazie.
• akcent w języku polskim pada najczęściej na drugą sylabę od końca, np. szko-ła,
• na trzecią sylabę od końca akcent pada w pierwszej i drugiej osobie liczby mnogiej, czasu przeszłego, np. ro-bi-liś-my,
• na trzecią sylabę od końca akcent pada także w formach liczby pojedynczej oraz trzeciej osoby liczby mnogiej trybu przypuszczającego, np.: zro-bił-bym, zro-bi-li-by,
• na trzecią sylabę od końca akcent pada w liczebnikach od 400 do 900, np.: czte-ry-sta,
• na trzecią sylabę od końca akcent pada w niektórych wyrazach zapożyczonych, zakończonych na: -yka, -ika, np.: fi-zy-ka, ma-te-ma-ty-ka,
• na czwartą sylabę od końca akcent pada w formach pierwszej i drugiej osoby liczby mnogiej, trybu przypuszczającego, np.: zro-bi-li-byś-my.

Wyjątki:
• 1 i 2 osoba liczby mnogiej czasu przeszłego (po – wie – dzie – liś – my)
• niektóre wyrazy obcego pochodzenia (gra – ma – ty – ka)
• liczebniki 400, 700, 800, 900
• wyraz Rzecz – po – spo – li – ta
• 1 i 2 osoba liczby mnogiej trybu przypuszczającego (po – wie – dzie – li – byś-my)

Akcent logiczny
W każdym zdaniu spotykamy się z różnymi jego częściami, np. podmiot, orzeczenie, dopełnienie itp. Te elementy w różnych zdaniach mają różną wartość znaczeniową. W każdym bowiem zdaniu tkwi jakaś myśl, idea, sens, który może być wyrażony przez te różne części zdania. To słowo, czy słowa, które wyrażają istotną myśl, winny być wyodrębnione, czyli zaakcentowane. To za-akcentowanie głównej myśli (sensu) danego zdania, nazywamy właśnie akcentem logicznym. Akcent ten możemy wykonać przez:
• Wzmocnienie siły głosu.
• Zmianę wysokości tonu.
• Wydłużenie słowa.
• Przerwę przed i po danym słowie.

Zadaniem lektora jest wynalezienie w zdaniu tego wyrazu, który decyduje o sensie i odpowiednie głosowo wyodrębnienie. Prawidłowy akcent logiczny warunkuje poprawne odczytanie intencji au-tora oraz właściwe przyjęcie treści przez słuchaczy. Akcent położony na niewłaściwym słowie zniekształca sens zdania.
• Np. „Jesteśmy dziećmi Boga” – tak akcentujemy fakt dokonany, który miał miejsce w czasie chrztu.
• Np. „Jesteśmy dziećmi Boga” – tak wyrażamy nasze dziecięctwo Boże.
• Np. „Jesteśmy dziećmi Boga” – tak wyrażamy przynależność do Boga, a nie do kogoś innego.

Błędem jest zaniedbywanie akcentów logicznych lub tworzenie ich zbyt często w jednym zdaniu. Znalezienie poprawnego akcentu logicznego nie jest sprawą szczęścia, ale właściwego przygotowania. Najlepiej po pierwszym przeczytaniu zdania zamknąć tekst i oddać sens zdania własnymi słowami. Następnie przeczytać tekst z takim akcentem, jaki był przy swobodnym mówieniu.